یلدا در تاریخ و فرهنگ سیستانی با قدمتی چند هزار ساله

یلدا کلمه ای است سرایانی،که به معنی تولد است وآن را برای ولادت خورشيدی بکارمی برند،درازترین شب سال انتظاری طولانی می طلببد تا منتظر طلوع خورشید بود. می توان درزبان ترکی هم آن رامعنا کردی.
لدا یا یولدا به معنای کسی که می آید یا از راه می رسد. به نوزادی که متولد هم می شود یولدا می گویند همه وهمه معنایی واحد دارد که مفهوم آمدن نوقدمی رابه انتظار نشستن است بهرحال ما آنچه درآن تصورتوصیف داریم ،آمدن زمستان درسیستان وگذرپاییزو رسیدن روزهای سرد وسوز درکوی وبرزن است.
اینکه در سیستان دراین ایام وشب ها چگونه می گذشته است خود با نام یلدا متفاوت است درایران باستان و سرزمین پهناور آمدن زمستان به ماه  و فصلی که امروز در تقویم داریم بستگی نداشته است تقسیم بندی ماههای سرد زمستان درسیستان به گونه است که عملا 15 آذرماه آغاز ماهِ چله بزرگ  (چَلهِ كَلو) است  وآن  40روز ادامه دارد.بعد از آن چِله کوچک (چَلَه خْوُرد) که مدت آن 20روز است.از این رو  یلدای ما همان آغاز نیمه آذر است زیرا سر آغاز رسیدن سرما در این نقطه جغرافیایی است. دامداران ،صیادان وهمچنین کشاورزان این زمان رادرتقویم کاری خود بیشتر ازهرکسی دارند حتی رصد ستاره ها درآسمان  و چرخش افلاک صوری همه نشان هایی از رسیدن فصل سرماست.
اما مراسم این شب ها شاید تفاوت هایی با دیگر نقاط داشته باشد اینجا از پسته خندان ویا تخمه  ژاپنی خبری نبوده است اینجاصدای غزل خوانی ابیات حافظ درکنار کرسی و دانه کردن انار خندان مرسوم نبوده است،اینجا سفره رابه نان ونونی مي آراستند  که به آن چنگالی می گفتند  وا ز بهترین  آرد  محصول همان سال کشاورز بدست می آمد. چنگالی،آردی مرغوب وروغنی لذیذ  تهیه می شد و با شکر  مخلوط وصرف می شد.
هندوانه شب های سرد زمستان یا همان شب یلدا،بازمانده اي  از هنودوانه تابستان بود که مرد  سيستان از نوع  مرغوبش را  در زير کاه دراتاقی بسته وتاريك  نگهداری ميكرد تا در شب چله استفاده  كند . بجای آجیل های امروزي ، گندم بریان مادر بهمراه شیرنَک وچَوَلی، قليفي ،كماچ ،تَجگی،طیفی،خرمالندو سر سفره خودنمایی می کرد.حتی تخمه  شب های سرد زمستان،تخمه ناب هندوانه سیستانی بود. راستی ازپَلهِ و پشک وشیرگوارای گله چوپان هم به سادگی نگذریم.
شب های سرد زمستان باشب نشینی هایی همراه بود .  آبگوشت معطر به آچار زابلي ، همراه نان تافتون وخلاصه لذتی به یادگار از یلدای  گذشته در سیستان است.
این شب نشینی ها بهانه ایی برای دور هم  جمع  شدن  و  شعر خوانی بود،رستم وسهراب هم برسرسفره می آمدند و نقش آفرینی می کردند و پدران خوش صدای منازل آنچه رافردوسی گفته بود تحت  عنوان (شاه نُومَه خواني  )  برای اهل منزل بازگو می کردند و می خواندند. وگروهي ديگر گوش ميداند .
  راستي اثبات این گفته مان اثباتي  باشناسه گذشته بودند.ولی می توان گفت که امروز نقش رسانه ها درموضوع فرهنگ بانگرش تغییر بوده است به زبان ساده ترامروزه ماآنچه ازرسانه ها می شونیم ومی بینیم الگویی برای سنت ما شده اند حال آنکه هرگز اینگونه نبوده است ونباید باشد ما واحدگرسنت های ماندگاری هستیم که حقیقت یک جامعه مشرقی است نباید به این سادگی تحت تاثیر الفاظ وکلمات وعقادید غیرمفعول وغیر متعارف برای منطقه خود قرار بگیریم.
معاون اداره کل میراث فرهنگی و گرشگری، صنایع دستی سیستان در زمینه آیین شب یلدا در فرهنگ مردم سیستان، اظهار داشت: بسیاری از پژوهشگران هم روزگار ما بر این باورند که سنت‎های مسیحی امروز بسیار وامدار فره و فرهنگ ایرانیان است و هم ریشگی کریست با کریستمس نیز دور از این باورها نیست.
علیرضا خسروی بیان کرد: افزون بر اینها در سیستان نام‎های محلی دیگری نیز برای ماه‎های قمری وجود داشته که هنوز هم در میان سپید مویان سیستان کاربرد دارد و از ماه شوال نیز آغاز می‎شده است و به روشنی نشان می‎دهد که در سیستان سنت‎های کهن گاه شماری و تقویم وجود داشته و پاسداشت شب چله و آگاهی از زمان دقیق آن و درک انقلاب زمستانه ریشه درهمین توان علمی دانشی مردمان سرزمین هیرمند فرمند دارد که با اصول اقتصاد معیشتی دامپروری و کشاورزی پیوند داشته است.