با اصطلاح «خاورمیانه» چه کنیم؟

به گزارش ندای هیرمند به نقل از فارس «خاورمیانه» هم‌چنان در فضای تحلیلی و رسانه‌ای داخل کشور، پر تکرارترین اصطلاحِ حوزه روابط بین‌الملل و سیاست خارجی است. به عبارت دیگر، کانونی‌ترین منطقه در سیاست خارجی ایران که در واقع نزدیک‌ترین منطقه جغرافیایی و ارزشی برای تحقق مباحث انقلاب اسلامی است، اکنون با نامی تکرار می‌شود که مبنای آن، نگاه غرب است.
«خاورمیانه» یکی از سه‌گانه خاور دور، میانه و نزدیک است که اروپائیان در گذشته برای ترسیم مناطق شرقی خود از این عناوین بهره می‌بردند. مبنای این نام‌گذاری‌، موقعیت جغرافیایی اروپائیان بوده است و این در حالی است که «خاورمیانه» تقریبا در مرکز خشکی‌های جهان واقع شده نه در شرق میانه.
چند سالی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی با تاکید فراوان و البته به صورت تبیینی، سعی دارند تا استفاده از «خاورمیانه» را مذموم معرفی نمایند. این تلاش بارها طی سخنرانی‌های ایشان صورت گرفته و به یکی از پرتکرارترین موضوعات در بیانات ایشان مبدل گشته است؛
«این منطقه‌ای که اروپایی‌ها اصرار دارند اسم آن را بگذارند خاورمیانه؛ یعنی خاور را، شرق را به نسبت اروپا می سنجند. یک‌جا شرق دور است، یک جا شرق میانه است، یک جا شرق نزدیک است؛ این تکبّر اروپایی‌ها [را ببینید!] از اوّل اینجا شده «خاورمیانه»؛ اسم خاورمیانه غلط است؛ اینجا غرب آسیا است. آسیا یک قارّه بزرگی است، ما در غرب آسیا قرار داریم.»(1)
«آمریکا الان برای منطقه غرب آسیا -که خودشان به آن می گویند خاورمیانه، و بنده اصرار دارم که این کلمه را به کار نبرم- نقشه دارد.»(2)
این تاکیدات مکرر اگرچه از سوی برخی رسانه‌ها و تحلیل‌گران پذیرفته و عملی شده است اما واقعیت این است که تعداد دفعات تکرار «غرب آسیا» در رسانه‌های داخلی هم‌چنان کمتر از «خاورمیانه» است. صداوسیما این تاکید رهبری را در گفتن خبرها، زیرنویس‌کردن آن‌ها و حتی بیان عنوان میهمانان برنامه‌های تحلیلی خود عملی کرده است. اما در مقابل بسیاری از رسانه‌های مجازی و مکتوب از هر دو جناح سیاسی کشور، بر کلمه «خاورمیانه» اصرار دارند.
مرحوم رکن‌آبادی سفیر سابق ایران در لبنان که در ماجرای فاجعه‌بار منا در سال 94 به شهادت رسید، چندی قبل‌ از آن ماجرا گفته بود در وزارت خارجه، تالار یا سالن یا چیزی شبیه به این‌ها افتتاح شده که نامش را گذاشته بودند «خاورمیانه». او اعتراض می‌کند که رهبری اصرار دارند از این کلمه استفاده نشود و بهتر است این نام تغییر کند. در پاسخ می‌شنود که «خاورمیانه» اصطلاحی جاافتاده است! کسی با منطق انتقاد مخالفت نمی‌کند اما به دلیل جاافتادگی «خاورمیانه» بر آن اصرار می‌شود.
به نظر می‌رسد بخش مهمی از تکرار «خاورمیانه» در فضای تحلیلی و رسانه‌ای کشور همین جاافتادگی آن باشد. به‌عنوان مثال در فهرست موضوعات و بخش‌های  که پربیننده‌ترین خبرگزاری کشور است، هم‌چنان کلمه «خاورمیانه» دیده می‌شود اگرچه در متن خبرها این‌گونه نیست.
عدم استفاده از «خاورمیانه» و تاکید بر «غرب آسیا»، یک لجاجت و اصرار کور نیست بلکه منطق روشن و قانع‌کننده‌ای دارد. اگر «خاورمیانه» به دلیل تکرار، جاافتاده و متعارف شده، باید جلوی این تکرار را گرفت و از سوی دیگر بر «غرب آسیا» تاکید کرد تا با تکرار، متعارف شود. این امر چون توصیه مستدل و مکرر رهبری است، باید ابتدا از سوی نهادهای حاکمیتی مورد توجه قرار گیرد.
به عنوان مثال هم‌چنان در دانشگاه‌ها رشته مطالعات منطقه‌ای، گرایش خاورمیانه در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکتری با همین نام فعال است. هر کس در این رشته پذیرفته شود، الزاما و به دلیل مدرک تحصیلی‌اش با نام «کارشناس مسائل خاورمیانه» شناخته می‌شود. چرا وزارت علوم جلوی این تکرار بی‌منطق «خاورمیانه» را نمی‌گیرد؟
از سوی دیگر اما تحلیل‌گران سهم مهمی در امر دارند. هر کارشناسی که به نوشتن یا مصاحبه در حوزه منطقه فعال باشد، اگر از کلمه «خاورمیانه» پرهیز کند، به احتمال بسیار زیاد رسانه‌ها هم خواه، ناخواه در انتشار تحلیل او دیگر از این کلمه استفاده نخواهند کرد.
هر عنوانی که از سوی غرب بر روی پدیده یا رویدادی گذاشته شود، الزاما منفی نیست و نباید نسبت به آن گارد گرفت. اما «خاورمیانه» این‌گونه نیست. از قضا باید در مقابل آن گارد گرفت چرا که غرب این نام‌گذاری را برای منطقه «ما» و با محوریت «خود» ترتیب داده است. لذا باید علاوه بر تبیین این امر، در استفاده از «غرب آسیا» کوشید.